អង់ដ្រេ ម៉ារី អំពែរ
ថ្ងៃនេះខ្ញុំសូមណែនាំពីអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រម្នាក់ទៀត ដែលបានរួមចំនែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងផ្នែកអគ្គីសនី។ សូមរីករាយអានដោយមេត្រី។
អង់ដ្រេ ម៉ារី អំពែរ (André-Marie Ampère) (២០ មករា ១៧៧៥ – ១០ មិថុនា ១៨៣៦) ជា រូបវិទូ និង គណិតវិទូ បារាំង ដែលបានរួមចំនែកក្នុងរបកគំហើញអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច។ គាត់ជាស្ថាបនិកទូរលេខ អគ្គីសនី និងអេឡិចត្រូមេដែក(សហការគ្នាជាមួយ ហ្វ្រង់ស័រ អារ៉ាហ្គោ (François Arago)។ អំពែរដែលជាខ្នាតរបស់ចរន្តអគ្គីសនី នៅក្នុងប្រព័ន្ធខ្នាតអន្តរជាតិ ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមលោក។
ជីវប្រវត្តិ
អំពែរចាប់កំនើតនៅថ្ងៃទី២០ មករា ១៧៧៥ នៅក្រុងលីយ៉ុង ប្រទេសបារាំង និងបានរស់នៅភូមិក្បែរនោះឈ្មោះ Poleymieux-au-Mont-d’Or ពីឆ្នាំ១៧៧៥ដល់ឆ្នាំ១៧៩៦។ តាំងពីកុមារភាព អំពែរជាមនុស្សស្រេកឃ្លានការរៀនសូត្រ។ គេនិយាយថាគាត់ចេះធ្វើការគណនាវែងៗដោយប្រើគ្រាប់ក្រួសនិងកំទេចនំប៊ីស្គីត នៅមុនពេលគាត់ស្គាល់លេខទៅទៀត។ ឪពុករបស់លោកបានបង្រៀនអក្សរឡាតាំងដល់លោក និងបានរកឃើញថាអំពែរមានចំនាប់អារម្មណ៍និងនិស្ស័យនឹងគណិតវិទ្យា។ កុមារអំពែរបានប្រើប្រាស់ភាសាឡាតាំងរបស់ខ្លួន ក្នុងការសិក្សាពីស្នាដៃរបស់អឺលែរ និង ប៊ែរនុយយី។
នៅសម័យបដិវដ្តន៍បារាំង ឪពុករបស់អំពែរត្រូវពួកបដិវដ្តន៍ចាប់ខ្លួននិងកាត់ទោសប្រហារជីវិតដោយម៉ាស៊ីនកាត់ក ដោយសារគាត់បានរិះគន់ដល់បដិវដ្តន៍ថាបានធ្វើជ្រុលហួសហេតុ។ មរណភាពរបស់ឪពុកជាភាពតក់ស្លុតមួយសំរាប់អំពែរ រហូតដល់គាត់លែងមានចិត្តចង់ធ្វើអ្វីៗទាំងអស់។ មានពេលមួយគាត់បានទទួលនូវពង្រាងនិក្ខេបបទស្ដីពីរុក្ខជាតិ ហើយគាត់ក៏មានចំនាប់អារម្មណ៍ឡើងវិញជាមួយវិទ្យាសាស្ត្រ។
នៅឆ្នាំ១៧៩៦ អំពែរបានជួបជាមួយនាង ហ្សូលី ការរ៉ុង (Julie Carron) ដែលជាកូនស្រីរបស់ជាងដែកម្នាក់នៅក្បែរក្រុងលីយ៉ុង ហើយបានរៀបការជាមួយនាងនៅឆ្នាំ១៧៩៩។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៧៩៦ អំពែរធ្វើជាគ្រូឯកជននៅលីយ៉ុង ដោយបង្រៀនមុខវិជ្ជា គណិតវិទ្យា គីមីវិទ្យា និង ភាសា។ ប៉ុន្តែនៅឆ្នាំ១៨០១ គាត់បានរើទៅក្រុងបួក (Bourg) ទៅធ្វើជាសាស្ត្រាចារ្យរូបវិទ្យានិងគីមីវិទ្យា ដោយទុកចោលភរិយាកំពុងមានជំងឺព្រមទាំងកូនប្រុសឈ្មោះហ្សង់ហ្សាក់ អំពែរ (Jean-Jacques Ampère) នៅលីយ៉ុង។ ភរិយារបស់លោកបានទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ១៨០៣ ដែលប្រការនេះធ្វើអោយអំពែរមានវិបត្តិក្នុងចិត្តពេញមួយជីវិតរបស់គាត់។ នៅឆ្នាំ១៨០៤ អំពែរត្រូវបានគេតែងតាំងជាសាស្ត្រចារ្យគណិតវិទ្យានៅវិទ្យាល័យលីយ៉ុង។
នៅថ្ងៃទី១ សីហា ១៩០៦ គាត់បានរៀបការជាថ្មីជាមួយនាង ហ្សង់ ហ្វ្រង់ស័រ ប៉ូតូ (Jeanne-Françoise Potot) (ភរិយាទី២នេះទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ១៨៦៦នៅវ៉ែកសៃ នៅអាយុ៨៨ឆ្នាំ)។ ពួកគេទាំង២នាក់មានកូនស្រីម្នាក់ឈ្មោះ អាល់ប៊ីន(Albine) (១៨០៧ – ១៨៤២)។
នៅឆ្នាំ១៩០៩ អំពែរក្លាយជាសាស្ត្រាចារ្យគណិតវិទ្យានៅសាលាពហុបច្ចេកទេសនៅប៉ារីស។ នៅទីនោះ គាត់បានបន្តការស្រាវជ្រាវផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រនិង ប្រឹងប្រែងសិក្សាជាច្រើនផ្នែកទៀតដោយឥតស្រាកស្រាន។ គាត់ត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជាសមាជិកនៃវិទ្យាស្ថាននេះនៅឆ្នាំ១៨១៤។
កេរ្តិ៍ឈ្មោះរបស់អំពែរបានពីការណ៍ដែលគាត់បានរកឃើញទំនាក់ទំនងរវាងអគ្គីសនី និងម៉ាញ៉េទិច ដែលបានពង្រីកតទៅទៀតជា អេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច (តាមអំពែរគាត់ហៅថាអេឡិចត្រូឌីណាមិច)។ នៅថ្ងៃទី១១ សីហា ១៨២០ គាត់បានលឺពីរបកគំឃើញរបស់អឺស្តែដ អំពីទ្រនិចត្រីវិស័យដែលងាកដោយសារចរន្តអគ្គីសនី។ រយៈពេលមួយសប្ដាហ៍ក្រោយមក គឺនៅថ្ងៃទី១៨ សីហា អំពែរបានបង្ហាញនិក្ខេបបទមួយនិយាយបកស្រាយកាន់តែជ្រៅពីបាតុភូតស្រដៀងគ្នានោះ ទៅកាន់បណ្ឌិតសភា។ នៅថ្ងៃដដែល អំពែរបានបកស្រាយនៅចំពោះមុខសមាជិកបណ្ឌិតសភា ថាខ្សែចំលងស្របគ្នាឆ្លងកាត់ដោយចរន្តអគ្គីសនី ទាញគ្នាចូលឬច្រានគ្នាចេញ (អាស្រ័យលើទិសដៅចរន្ត៖ បើដូចគ្នាទាញចូល បើផ្ទុយគ្នាច្រានគ្នាចេញ)។ នេះជាគ្រឹះរបស់អេឡិចត្រូឌីណាមិច។
ផ្នែកអេឡិចត្រូឌីណាមិចត្រូវបានបើកទ្វារឡើង។ អំពែរបានរកឃើញទ្រឹស្ដីគណិតវិទ្យាដែលអាចពន្យល់ពីបាតុភូតអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច ដែលត្រូវបានគេសង្កេតឃើញហើយ និងបានប្រមើលឃើញពីបាតុភូតថ្មីៗទៀតផង។
ស្នាដៃចុងក្រោយរបស់អំពែរ (ដែលបោះពុម្ភក្រោយមរណភាពរបស់គាត់)មានចំនងជើងថា Essai sur la philosophie des sciences, ou exposition analytique d’une classification naturelle de toutes les connaissances humaines (“អត្ថបទសាកល្បងស្ដីពីទស្សនវិជ្ជារបស់វិទ្យាសាស្ត្រ ឬការបង្ហាញបែបវិភាគនៃចំនាត់ថ្នាក់ជាធម្មជាតិនៃចំនេះដឹងមនុស្សជាតិ”)។
អំពែរទទួលមរណភាពនៅម៉ាកសី នៅឆ្នាំ១៨៣៦ ហើយសពរបស់គាត់ត្រូវបានបញ្ចុះនៅឈាបនដ្ឋានម៉ុងម៉ារត្រឹ នៅប៉ារីស។
ស្នាដៃ
នៅផ្នែកគណិតវិទ្យា អំពែរបានធ្វើការស្រាវជ្រាវលើទ្រឹស្ដីប្រូបាប៊ីលីតេ និង ការធ្វើអាំងតេក្រាល សមីការឌីផេរ៉ង់ស្យែលដោយផ្នែក។
នៅក្នុងផ្នែកម៉ាញ៉េទិច គាត់បានលើកឡើងពីវិធានមនុស្សអំពែរ ដើម្បីកំនត់ពីទិសដៅងាករបស់ទ្រនិចត្រីវិស័យពេលមានចរន្តអគ្គីសនីរត់កាត់ក្បែរវា។ វិធានមនុស្សអំពែរនាពេលនោះចែងថា៖ បើសិនមនុស្សអំពែរដេកនៅលើខ្សែចំលង ដាក់ភ្នែកសំលឹងទៅម្ជុលមេដែក ហើយចរន្តអគ្គីសនីឆ្លង់កាត់ពីចុងជើងទៅក្បាល ពេលនោះប៉ូលជើងរបស់ម្ជុលមេដែកត្រូវតែងាកទៅខាងឆ្វេង។ វិធានមនុស្សអំពែរនេះក្រោយមកត្រូវបានគេប្រើសំរាប់កំនត់ប៉ូលរបស់សូលេណូអ៊ីដ ពេលមានចរន្តឆ្លងកាត់រប៊ុំខ្សែចំលងវាដែរ។
នៅក្នុងផ្នែកអេឡិចត្រូឌីណាមិច អំពែរបានរកឃើញច្បាប់អំពែរ ដែលនិយាយពីខ្សែចំលងស្របគ្នា ច្រានគ្នាចេញបើទិសដៅចរន្តផ្ទុយគ្នា និងទាញគ្នាចូលបើសិនជាទិសដៅចរន្តដូចគ្នា។
អំពែរបានបកស្រាយពីបាតុភូតម៉ាញ៉េទិចដោយប្រើទ្រឹស្ដីចរន្តម៉ូលេគុល គឺថាមានភាគល្អិតផ្ទុកបន្ទុកអគ្គីសនីរាប់មិនអស់ដែលរត់ឆ្លងកាត់ខ្សែចំលង។ ទ្រឹស្ដីនេះត្រូវអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនៅជំនាន់នោះច្រានចោល។ រយៈពេល៦០ឆ្នាំក្រោយមក ទ្រឹស្ដីនេះត្រូវបានផ្ទៀងផ្ទាត់ តាមរយៈការរកឃើញ អេឡិចត្រុង។
នៅក្នុងផ្នែកគីមីវិទ្យា គាត់បានផ្ដល់សម្មតិកម្មដំនាលគ្នានឹងអាវ៉ូហ្គាដ្រូ (Amedeo Avogadro) ដែរដែលថា ចំនួនម៉ូលេគុលឧស្ម័នសមាមាត្រនឹងមាឌរបស់វា។
អំពែរបានរកឃើញហ្គាល់វ៉ាណូម៉ែត្រ ទូរលេខអគ្គីសនី និង អេឡិចត្រូមេដែក (សហការគ្នាជាមួយអារ៉ាហ្គោ)។
ម៉ៃឃើល ហ្វារ៉ាដេយ
ម៉ៃឃើល ហ្វារ៉ាដេយ (Michael Faraday) (២២ កញ្ញា ១៧៩១ – ២៥ សីហា ១៨៦៧) ជារូបវិទូនិងគីមីវិទូអង់គ្លេស ដែលបានរួមចំនែកក្នុងការស្រាវជ្រាវផ្នែកអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិចនិងអេឡិចត្រូគីមី។
ហ្វារ៉ាដេយបានសិក្សាអំពីដែនម៉ាញ៉េទិចនៅជុំវិញអង្គធាតុចំលងដែលមានចរន្តជាប់ឆ្លងកាត់។ គាត់បានបង្កើតគំនិតគ្រឹះអំពីដែនម៉ាញ៉េទិចនៅក្នុងរូបវិទ្យា។ គាត់បានរកឃើញបាតុភូតអាំងឌុចស្យុងអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច ដ្យាម៉ាញ៉េទិច និង ច្បាប់អគ្គីសនីវិភាគ។ គាត់បានរកឃើញថាម៉ាញ៉េទិចអាចមានឥទ្ធិពលលើកាំពន្លឺនិងបានពោលថា មានទំនាក់ទំនងពិសេស១នៅពីក្រោយបាតុភូតទាំង២នេះ។ គាត់បានរកឃើញគោលការណ៍ដែលគេប្រើក្នុងម៉ាស៊ីនអគ្គីសនី។
ក្នុងផ្នែកគីមីវិទ្យា ហ្វារ៉ាដេយបានរកឃើញបង់សែន បង្កើតចំពុះប៊ុនសិន និងប្រព័ន្ធចំនួនអុកស៊ីតកម្ម និងបំផុសបំផុលការប្រើប្រាស់ពាក្យ អាណូត កាតូត អេឡិចត្រូត និង អ៊ីយ៉ុង ជាដើម។
ទោះបីជាហ្វារ៉ាដេយមិនបានទទួលការអប់រំជាផ្លូវការអោយបានច្រើន និងមានចំនេះដឹងតិចតួចពីគណិតវិទ្យាថ្នាក់ខ្ពស់ ក៏ដោយ ក៏គាត់បានក្លាយជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រដ៏មានឥទ្ធិពលនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ហ្វារ៉ាដ ដែលជាខ្នាតរបស់កាប៉ាស៊ីតេនៅក្នុងប្រព័ន្ធខ្នាតអន្តរជាតិ ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមគាត់។ ដូចគ្នាផងដែរថេរហ្វារ៉ាដេយ ជាបន្ទុកអគ្គីសនីរបស់អេឡិចត្រុងមួយម៉ូល (ប្រហែល 96 485 គូឡុំ)។ ច្បាប់អាំងឌុចស្យុងរបស់ហ្វារ៉ាដេយ បានចែងថាដែនម៉ាញ៉េទិចដែលប្រែប្រួលទៅតាមពេលវេលាបង្កើតជាកំលាំងអគ្គីសនីចលករដែលសមាមាត្រនឹងបំរែបំរួលនោះ។
ជីវប្រវត្តិ
ម៉ៃឃើល ហ្វារ៉ាដេយ ចាប់កំនើតនៅ ញូវីងតុន បាត់ស៍ (Newington Butts) ផ្នែកមួយរបស់ឡិនដិនខាងត្បូង ប្រទេសអង់គ្លេស។ គ្រួសាររបស់គាត់មិនជាធូរធារប៉ុន្មានទេ។ ឪពុករបស់លោកឈ្មោះ ចេមស៍ ហ្វារ៉ាដេយ (James Faraday) ជាជាងដែក។ ក្នុងគ្រួសារមួយដែលមានកូន៤នាក់ ម៉ៃឃើល ហ្វារ៉ាដេយមានលទ្ធភាពរៀនសូត្រកំរិតមូលដ្ឋានប៉ុណ្ណោះនៅសាលា ហើយក្រៅពីនេះគាត់ត្រូវរៀនសូត្រដោយខ្លួនឯង។ នៅអាយុ១៤ឆ្នាំ គាត់បានទៅធ្វើជាកូនជាងរបស់អ្នកធ្វើនិងលក់សៀវភៅម្នាក់ឈ្មោះ ចច រីបៅ (George Riebau)។ ក្នុងរយៈពេល៧ឆ្នាំនៅទីនោះ ហ្វារ៉ាដេយបានអានសៀវភៅជាច្រើន និងបានបណ្ដុះចំនាប់អារម្មណ៍យ៉ាងពិសេសលើផ្នែកអគ្គីសនី។ ជាពិសេសទៅទៀត គាត់មានការកោតសរសើរយ៉ាងខ្លាំងចំពោះសៀវភៅឈ្មោះ ”Conversations in Chemistry” (បទសន្ទនាក្នុងគីមីវិទ្យា) សរសេរដោយ ចេន ម៉ារសិត (Jane Marcet)។
នៅអាយុ២០ឆ្នាំ គឺក្នុងឆ្នាំ១៨១២ គាត់បានបញ្ចប់ការងារជាកូនជាង ហើយបានចូលរៀនក្នុងថ្នាក់រៀនរបស់គីមីវិទូអង់គ្លេសដ៏ឧត្តមឈ្មោះ ហាំហ្វ្រី ដាវី (Humphry Davy) របស់ Royal Institution និង Royal Society និង ចន តាធូម (John Tatum)។ ហ្វារ៉ាដេយបានទទួលសំបុត្រចូលរៀនពី វិល្លៀម ដាន់ស៍ (William Dance)។ ក្រោយមកទៀត ហ្វារ៉ាដេយ បានផ្ញើសៀវភៅមួយក្បាលដែលមានកំរាស់៣០០ទំព័រ ដែលគាត់សរសេរក្នុងពេលរៀនក្នុងថ្នាក់នោះ ទៅអោយដាវី។ ដាវីបានឆ្លើយតបទៅវិញភ្លាមៗ ប្រកបដោយសប្បុរសនិងអនុគ្រោះ។ នៅពេលដែលដាវីបានបាត់បង់ចក្ខុវិញ្ញាណក្នុងឧប្បត្តិហេតុពិសោធន៍នីត្រូសែនទ្រីក្លរីត គាត់បានសំរេចចិត្តជួលហ្វារ៉ាដេយអោយធ្វើជាលេខារបស់គាត់។ នៅពេលដែលជំនួយការនៅ Royal Institution ឈ្មោះចន ផេយនី (John Payne) ត្រូវបានគេដេញចេញពីការងារ ហាំហ្វ្រី ដាវី ត្រូវបានគេស្នើសុំអោយជួយរកមនុស្សមកធ្វើការជំនួស។ ដាវីបានជ្រើសតាំងហ្វារ៉ាដេយអោយធ្វើជាជំនួយការគីមីវិទ្យានៅទីនោះ នៅថ្ងៃទី១ មីនា។
ហ្វារ៉ាដេយបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយនាង សារ៉ា បារណាត (១៨០០-១៨៧៩) នៅថ្ងៃទី២ មិថុនា ១៨២១។ ពួកគេគ្មានកូនចៅទេ។ ពួកគេទាំង២ជួបស្គាល់គ្នានៅវិហារសាសនាគ្រឹស្តនិកាយសេនដឺម៉ានីមួយ។ គាត់បានជាប់ឆ្នោតជាសមាជិក Royal Society នៅឆ្នាំ១៨២៤ ត្រូវគេតែងតាំងជានាយកមន្ទីរពិសោធន៍នៅឆ្នាំ១៨២៥ និងនៅឆ្នាំ១៨៣៣ ត្រូវគេតែងតាំងជា Fullerian professor of chemistry ពេញមួយជីវិត ដោយមិនចាំបាច់បង្រៀនទេ។
ស្នាដៃផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រ
គីមីវិទ្យា
ការងារផ្នែកគីមីវិទ្យារបស់ហ្វារ៉ាដេយ ចាប់ផ្ដើមពេលដែលគាត់នៅធ្វើជាជំនួយការរបស់ហាំហ្វ្រី ដារី។ ហ្វារ៉ាដេយបានសិក្សាពិសេសអំពីក្លរ និងបានរកឃើញកាបូនក្លរីត២ប្រភេទ។ គាត់ក៏បានធ្វើការពិសោធន៍ត្រួសៗជាលើកដំបូងអំពីសំនាយឧស្ម័ន។ បាតុភូតនេះត្រូវបានកត់សំគាល់មុនគេដោយ ចន ដាល់តុន និងត្រូវបានពន្យល់បកស្រាយក្បោះក្បាយដោយ ថូម៉ាស់ ហ្គ្រាហាម (Thomas Graham) និង ចូសេហ្វ ឡូស្មីត (Joseph Loschmidt)។ ហ្វារ៉ាដេយបានសំរេចធ្វើកំនរជាអង្គធាតុរាវនូវឧស្ម័នជាច្រើន ដូចជាក្លរជាដើម។ គាត់បានសង្កេតពីសំលោហៈដែកថែប និងបានបង្កើតកែវជាច្រើនប្រភេទសំរាប់ប្រើក្នុងអុបទិច។
ហ្វារ៉ាដេយបានបង្កើតរបស់មួយដែលក្រោយមកប្លែងជាចំពុះប៊ុនសិន ដែលត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជាសាកលនៅក្នុងបន្ទប់ពិសោធវិទ្យាសាស្ត្រ សំរាប់ជាប្រភពកំដៅដែលងាយប្រើ។ ហ្វារ៉ាដេយធ្វើការយ៉ាងទូលំទូលាយលើផ្នែកគីមីវិទ្យា ដោយបានរកឃើញបង់សែននិង បង្កើតប្រព័ន្ធចំនួនអុកស៊ីតកម្ម។ នៅឆ្នាំ១៨២៩ ហ្វារ៉ាដេយបានធ្វើរបាយការណ៍អំពីការធ្វើសំយោគអង្គធាតុសមាសជាលើកដំបូងពីកាបូននិងក្លរ គឺ C2C6 (អិចសាក្លរ៉ូអេតាន) និង C2Cl4 (តេត្រាក្លរ៉ូអេតាន) និងបានបោះពុម្ពលទ្ធផលនេះនៅឆ្នាំបន្ទាប់។
ហ្វារ៉ាដេយក៏បានរកឃើញច្បាប់នានាទាក់ទងនឹងអគ្គីសនីវិភាគ និងបានបំផុសបំផុលការប្រើប្រាស់ពាក្យ អាណូត កាតូត អេឡិចត្រូត និង អ៊ីយ៉ុង ដែលជាវាក្យស័ព្ទបង្កើតដោយ វិល្លៀម វីវ៉ែល (William Whewell)។
អគ្គីសនីនិងម៉ាញ៉េទិច
ស្នាដៃដ៏អស្ចារ្យជាងគេរបស់ហ្វារ៉ាដេយ ប្រហែលជាស្ថិតក្នុងផ្នែកអគ្គីសនីនិងម៉ាញ៉េទិច។ ពិសោធន៍ដំបូងគេដែលគាត់ធ្វើគឺ ការផលិតថ្មពិលវ៉ុលតា ដោយតំរៀបសន្លឹកស័ង្កសី៧ឆ្លាស់គ្នាជាមួយក្រដាសជ្រលក់ទឹកអំបិល៦សន្លឹក។ ដោយប្រើថ្មពិលនេះ គាត់បានបំបែកម៉ាញ៉េស្យូមស៊ុលផាត។
នៅឆ្នាំ១៨២១ មិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់ពីរូបវិទូនិងគីមីវិទូដាណឺម៉ាក ហាន់ គ្រីស្ទៀន អឺស្តែដ (Hans Christian Ørsted) បានរកឃើញបាតុភូតអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច ដាវីនិងវិល្លៀម ហាយ វុល្លាស្តុន (William Hyde Wollaston) បានព្យាយាមទាំងមិនបានសំរេចក្នុងការគូរប្លង់ម៉ូទ័រអគ្គីសនី។ ហ្វារ៉ាដេយបានពិភាក្សាជាមួយអ្នកទាំង២នោះ និងបានបន្តផលិតឧបករណ៍២ដែលបង្កើតចលនាដែលគាត់ហៅថាចលនារង្វិលម៉ាញ៉េទិច (ចលនាវង់ដែលកើតពីកំលាំងម៉ាញ៉េទិចវង់ជុំវិញខ្សែចំលង)។ ខ្សែចំលងដែលជ្រលក់ចូលក្នុងផើងបារ៉តដែលមានដាក់មេដែកនៅខាងក្នុង នឹងវិលជុំវិញមេដែកនោះ ប្រសិនបើគេផ្ដល់ចរន្តពីថ្មពិលទៅអោយវានោះ។ ឧបករណ៍នេះគេអោយឈ្មោះថា ម៉ូទ័រអូម៉ូប៉ូល ។ ពិសោធន៍និងរបកគំហើញនេះបានក្លាយជាគ្រឹះរបស់បច្ចេកវិទ្យាអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិចបច្ចុប្បន្ន។ ហ្វារ៉ាដេយបានបោះផ្សាយលទ្ធផលទាំងនេះដោយមិនបានបញ្ជាក់ថាជាការងារបន្តពី ដាវី និង វុល្លាស្តុន ហើយដែលភាពចំរូងចំរាស់នេះបានធ្វើអោយហ្វារ៉ាដេយដកខ្លួនពីការស្រាវជ្រាវអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច ជាច្រើនឆ្នាំ។
នៅក្នុងដំនាក់កាលនេះ គេមានភស្ដុតាងដែលថាដាវីអាចព្យាយាមបង្អាក់ដំនើររបស់ហ្វារ៉ាដេយក្នុងការក្លាយខ្លួនជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រ។ ឧទាហរណ៍នៅឆ្នាំ១៨២៥ ដាវីបានអោយហ្វារ៉ាដេយធ្វើពិសោធពីកែវអុបទិច ដែលមិនបានហុចលទ្ធផលធំដុំឡើយក្នុងរយៈពេល៦ឆ្នាំ។ បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់ដាវីនៅឆ្នាំ១៨២៩ ទើបហ្វារ៉ាដេយឈប់ធ្វើការងារគ្មានបានការបែបនេះ និងងាកមកធ្វើការប្រឹងប្រែងលើអ្វីដែលមានតំលៃអោយធ្វើជាង។ នៅឆ្នាំ១៨៣១ គាត់បានផ្ដើមធ្វើពិសោធជាស៊េរីដ៏អស្ចារ្យរបស់គាត់ ដែលក្នុងនោះគាត់បានរកឃើញបាតុភូត អាំងឌុចស្យុងអេឡិចម៉ាញ៉េទិច ។ ចូសេហ្វ ហិនរី ទំនងជារកឃើញបាតុភូតអូតូអាំងឌុចស្យុង រយៈពេលពីរបីខែមុននេះ។
នៅពេលដែលហ្វារ៉ាដេយរុំខ្សែរបុំខ្សែចំលងដែលមានអ៊ីសូឡង់ពីគ្នា ជុំវិញកងដែកមួយ គាត់បានរកឃើញថាមានចរន្តអគ្គីសនីមួយប៉ប្រិចកើតឡើងក្នុងរបុំមួយទៀត។ គាត់ហៅបាតុភូតនេះថា អាំងឌុចស្យុងមុយទុយអែល ។ នៅក្នុងពិសោធន៍បន្ទាប់ទៀត គាត់បានរកឃើញចរន្តអគ្គីសនីឆ្លងកាត់ខ្សែចំលងប្រសិនបើគាត់ផ្លាស់ទីមេដែកមួយក្នុងរបុំខ្សែចំលង ឬពេលរបុំផ្លាស់ទីលើមេដែកនៅនឹងថ្កល់។ គាត់បានស្រាយបញ្ជាក់ថា ដែនម៉ាញ៉េទិចប្រែប្រួល បង្កើតដែនអគ្គីសនី ដូចមានចែងនៅក្នុងច្បាប់ហ្វារ៉ាដេយ ។ ហ្វារ៉ាដេយបានប្រើគោលការណ៍នេះក្នុងការផលិតឌីណាម៉ូអគ្គីសនី ដែលជាបុព្វបុរសរបស់ម៉ាស៊ីនភ្លើងសព្វថ្ងៃ។
នៅឆ្នាំ១៨៣៩ ហ្វារ៉ាដេយបានសំរេចស៊េរីពិសោធន៍ក្នុងគោលដៅស្វែងរកធម្មជាតិគ្រឹះរបស់អគ្គីសនី។ គាត់បានប្រើ អេឡិចត្រូស្តាទិច បាត់តឺរី និង អគ្គីសនីក្នុងសត្វ ដើម្បីបង្កើតបាតុភូតទំនាញអេឡិចត្រូស្តាទិច អគ្គីសនីវិភាគ ម៉ាញ៉េទិច ជាដើម។ គាត់បានធ្វើការសន្និដ្ឋានថា គំនិតនៅសម័យនោះដែលថាមានប្រភេទអគ្គីសនីច្រើនប្រភេទនោះ វាមិនពិតទេ។ ផ្ទុយទៅវិញគាត់បានស្នើឡើងថា មានអគ្គីសនីតែមួយប្រភេទប៉ុណ្ណោះ ហើយបំរែបំរួលតំលៃទំហំ និងអាំងតង់ស៊ីតេ អាចបង្កើតជាបាតុភូតច្រើនយ៉ាង។
នៅចុងអាជីពរបស់គាត់ ហ្វារ៉ាដេយបានស្នើឡើងថាកំលាំងអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិចរីកចូលទៅក្នុងលំហទទេជុំវិញអង្គធាតុចំលង។ គំនិតនេះត្រុវបានអ្នកវិទ្យសាស្ត្រស្នងគាត់បដិសេដ ហើយហ្វារ៉ាដេយមិនអាចរស់នៅមើលឃើញពេលដែលគំនិតគាត់នេះត្រូវគេទទួលយកនៅពេលក្រោយមកទេ។ គំនិតរបស់ហ្វារ៉ាដេយពីខ្សែហ្វ្លុចចេញពីអង្គធាតុផ្ទុកបន្ទុកអគ្គីសនីនិងមេដែក ជួយអោយគេស្រមើមើលដែនអគ្គីសនីនិងម៉ាញ៉េទិច។
ដ្យាម៉ាញ៉េទិច
អង្គធាតុហោះឡើងដោយដ្យាម៉ាញ៉េទិច
នៅឆ្នាំ១៨៤៥ ហ្វារ៉ាដេយបានរកឃើញថារូបធាតុជាច្រើនទទួលរងកំលាំងច្រានចេញយ៉ាងខ្សោយមួយពីដែនម៉ាញ៉េទិច។ គាត់បានហៅបាតុភូតនេះថា ដ្យាម៉ាញ៉េទិច ។
ហ្វារ៉ាដេយក៏បានរកឃើញផងដែរថាប្លង់ប៉ូលកម្មរបស់ពន្លឺមានប៉ូលលីនេអ៊ែរ អាចបង្វិលបានដោយប្រើដែនម៉ាញ៉េទិចស្របនឹងទិសដៅរបស់ពន្លឺផ្លាស់ទី។ គេអោយឈ្មោះបាតុភូតនេះថា ផលហ្វារ៉ាដេយ ។ បាតុភូតនេះបង្ហាញថាកំលាំងម៉ាញ៉េទិចនិងពន្លឺមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នា។
នៅឆ្នាំ១៨៦២ ហ្វារ៉ាដេយបានប្រើស្ពិចត្រូទស្សន៍ក្នុងការស្រាវជ្រាវពីទំរង់ផ្សេងៗរបស់ពន្លឺ ក្រោមឥទ្ធិពលដែនម៉ាញ៉េទិច។ ប៉ុន្តែឧបករណ៍ដែលគាត់ប្រើមិនគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការកំនត់បំរែបំរួលស្ពិចច្បាស់លាស់មួយទេ។ ភីធើរ ហ្ស៊ីម៉ាន់ (Pieter Zeeman) ក្រោយមកបានប្រើឧបករណ៍ទំនើបជាងដើម្បីសិក្សាពីបាតុភូតដដែលនេះ និងបានបោះផ្សាយលទ្ធផលនៅឆ្នាំ១៨៩៧ និងទទួលបានរង្វាន់ណូបែលផ្នែករូបវិទ្យានៅឆ្នាំ១៩០២សំរាប់ស្នាដៃនេះ។
ពិសោធន៍ពីឥទ្ធិពលខែលហ្វារ៉ាដេយ
នៅក្នុងផ្នែកអេឡិចត្រូស្តាទិច ហ្វារ៉ាដេយបានបង្ហាញថាបន្ទុកអគ្គីសនីដែលមាននៅលើផ្ទៃខាងក្រៅឬនៅក្រៅអង្គធាតុចំលងអគ្គីសនីមួយ គ្មានឥទ្ធិពលទៅលើអ្វីៗដែលនៅក្នុងអង្គធាតុចំលងនោះទេ។ នេះបណ្ដាលមកពីបន្ទុកដែលនៅផ្ទៃខាងក្រៅរាយប៉ាយក្នុងរបៀបមួយដែលដែនរបស់វាក្នុងអង្គធាតុនោះទូទាត់គ្នា។ បាតុភូតនេះត្រូវបានគេអោយឈ្មោះថា ខែលហ្វារ៉ាដេយ។
ហ្វារ៉ាដេយជាអ្នកពិសោធដ៏ពូកែដែលពន្យល់គំនិតនានារបស់គាត់បានច្បាស់ដោយប្រើភាសាសមញ្ញៗ។ ប៉ុន្តែសមត្ថភាពគណិតវិទ្យារបស់គាត់បានត្រឹមតែពិជគណិតងាយៗ មិនដល់ត្រីកោណមាត្រផង។ គឺ ចេម ឃ្លើក ម៉ាកស្វែល (James Clerk Maxwell) ដែលបានយកស្នាដៃរបស់ហ្វារ៉ាដេយនិងអ្នកដទៃទៀត ទៅចងក្រងបញ្ចូលគ្នាដើម្បីបង្កើតជាសំនុំសមីការដែលគេស្គាល់ថាជាសមីការម៉ាកស្វែល សំរាប់ពន្យល់រាល់ទ្រឹស្ដីបទទំនើបៗក្នុងអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច។
សាយ័ន្តវ័យ
នៅខែមិថុនា ១៨៣២ សាកលវិទ្យាអក់ហ្វដបានផ្ដល់សញ្ញាប័ត្របណ្ឌិតផ្នែកច្បាប់ស៊ីវិល (សញ្ញាប័ត្រកិត្តិយស) ដល់ហ្វារ៉ាដេយ។ ក្នុងជីវីតរបស់ហ្វារ៉ាដេយ គាត់បានបដិសេដងារ knighthood (អគ្គមហាសេនា) ម្ដងនិង តំនែងជាប្រធាន Royal Society ២ដង។
ហ្វារ៉ាដេយបានបដិសេដមិនចូលរួមផលិតអាវុធគីមីសំរាប់ប្រើក្នុងសង្គ្រាមគ្រីមៀ ក្រោមមូលហេតុក្រមសីលធម៌។
ហ្វារ៉ាដេយបានទទួលមរណភាពនៅក្នុងផ្ទះរបស់លោក នៅ Hampton Court នៅថ្ងៃទី២៥ សីហា ១៨៦៧ នៅអាយុ៧៦ឆ្នាំ។
ប្រែសំរួលដោយ គីមស៊្រុន
ដកស្រង់ពី វីគីភីឌាភាសាខ្មែរ
អង់រីកូ ហ្វែរមី
ប្រហែលជាមានជនជាតិខ្មែរតិចណាស់ដែលស្គាល់អ្នកប្រាជ្ញម្នាក់នេះ។ ថ្ងៃនេះ ខ្ញុំសូមណែនាំអោយស្គាល់ រូបវិទូអ៊ីតាលី ដែលត្រូវបានអ្នកសិក្សារូបវិទ្យាស្ដីពីភាគល្អិត និង សឺមីកុដឌុចទ័រស្គាល់។ គាត់ឈ្មោះ អង់រីកូ ហ្វែរមី។
អង់រីកូ ហ្វែរមី (Enrico Fermi) (២៩ កញ្ញា ១៩០១ – ២៨ វិច្ឆិកា ១៩៥៤) ជាអ្នកប្រាជ្ញរូបវិទ្យាជនជាតិអ៊ីតាលី ដែលត្រូវបានគេស្គាល់តាមរយៈស្នាដៃរបស់លោកក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍រេអាក់ទ័រនុយក្លេអ៊ែរដំបូងគេ។ លោកក៏បានរួមចំនែកក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ ទ្រឹស្ដីកង់ទិច រូបវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរ រូបវិទ្យាអំពីភាគល្អិត មេកានិចស្ថិតិ ផងដែរ។ ហ្វែរមីត្រូវបានគេផ្ដល់រង្វាន់ណូបែលផ្នែករូបវិទ្យា នាឆ្នាំ១៩៣៨។ លោកត្រូវបានគេចាត់ទុកជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រកំពូលម្នាក់នៅស.វទី២០។ គាត់ក៏ត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ផងដែរថាជាអ្នករូបវិទ្យាតែម្នាក់គត់ ដែលទទួលបានជោគជ័យត្រចះត្រចង់ទាំងផ្នែកទ្រឹស្ដីនិងផ្នែកពិសោធន៍។ ហ្វែរមីញ៉ូមជាធាតុគីមីបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១៩៥២ ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមលោក។
កុមារភាព
អង់រីកូ ហ្វែរមី ចាប់កំនើតនៅទីក្រុងរ៉ូម ប្រទេសអ៊ីតាលី។ ឪពុករបស់លោកឈ្មោះ អាល់បែរតូ ហ្វែរមី ជាអគ្គស្នងការនៃក្រសួងទំនាក់ទំនង ឯម្ដាយរបស់លោកឈ្មោះ អ៊ីដា ដឺ ហ្គាតទីស ជាគ្រូបង្រៀននៅសាលាបឋម។ កាលពីក្មេង លោកចូលចិត្តរៀនរូបវិទ្យា និង គណិតវិទ្យា ដូចបងប្រុសរបស់លោកដែរ។ ពេលដែលបងប្រុសរបស់លោកទទួលមរណភាពដោយមិនបានរំពឹងទុក ដោយជំងឺដុះសាច់ក្នុងបំពង់កនៅឆ្នាំ១៩១៥, អង់រីកូ មានការឈឺចាប់យ៉ាងខ្លាំង ហើយបានបូជាខ្លូនឯងទៅក្នុងការសិក្សាផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រ។ តាមកំនត់ត្រាផ្ទាល់ខ្លួនរបស់លោក ជារៀងរាល់ថ្ងៃលោកតែងដើរកាត់មុខមន្ទីរពេទ្យដែលបងប្រុសរបស់លោកទទួលមរណភាព រហូតដល់ស៊ាំនឹងសេចក្ដីឈឺចាប់។ សៀវភៅរូបវិទ្យាដំបូងគេរបស់លោក ត្រូវបានលោករកបាននៅក្នុងផ្សារមួយនៅរ៉ូម៉ា។ សៀវភៅនោះឈ្មោះថា Elementorum physicae mathematicae (រូបវិទ្យានិងគណិតវិទ្យាបឋម) ដែលនិយាយអំពីមុខវិជ្ជាផ្សេងៗមាន គណិតវិទ្យា មេកានិចក្លាស់សិច តារាវិទ្យា អុបទិច និង អាគូស្ទិច។ សៀវភៅនោះមានចំនួន៩០០ទំព័រ សរសេរជាភាសាឡាតាំង ដោយលោកឪពុក អង់ឌ្រា ការ៉ាហ្វា (សាស្ត្រាចារ្យនៅមហាវិទ្យាល័យរ៉ូម៉ាណូ)។ ហ្វែរមីបានរៀនសូត្រយ៉ាងជ្រៅជ្រះពីក្នុងសៀវភៅនោះ។ ក្រោយមកទៀត អងរីកូ ហ្វែរមី បានក្លាយជាមិត្តរបស់សិស្សវិទ្យាសាស្ត្រម្នាក់ទៀតឈ្មោះ អង់រីកូ ពែរស៊ីកូ ហើយពួកគេទាំង២នាក់បានរួមគ្នាធ្វើការលើគំរោងវិទ្យាសាស្ត្រជាច្រើន ដូចជា ការសាងសង់ហ្គីរ៉ូទស្សន៍ និងវាស់ដែនម៉ាញ៉េទិចរបស់ផែនដី។ ចំនូលចិត្តលើផ្នែករូបវិទ្យារបស់ហ្វែរមី ត្រូវបានជំរុញដោយមិត្តម្នាក់របស់ឪពុកលោក ឈ្មោះ អាឌុលហ្វូ អាមីដេ ដែលតែងតែផ្ដល់ដល់លោកនូវសៀវភៅរូបវិទ្យានិងគណិតវិទ្យាជាច្រើន។ លោកអាចអាននិងចងចាំខ្លឹមសារសៀវភៅទាំងនោះបានក្នុងរយៈពេលយ៉ាងខ្លី។
Scuola Normale Superiore នៅទីក្រុង ពីសា
នៅឆ្នាំ១៩១៨ ហ្វែរមីបានចុះឈ្មោះចូលរៀននៅសាលាដែលមានឈ្មោះល្បីមួយឈ្មោះ Scuola Normale Superiore នៅទីក្រុង ពីសា ដែលនៅទីនោះលោកបានបញ្ចប់ថ្នាក់បរិញ្ញាប័ត្រ និងថ្នាក់បណ្ឌិតរបស់លោក។ ដើម្បីចូលរៀននៅសាលានោះ បេក្ខជនត្រូវតែឆ្លងកាត់ការប្រលងចូលរៀនដែលតំរូវអោយសរសេរអត្ថបទសាកល្បងមួយ។ អត្ថបទសាកល្បងរបស់ហ្វែរមី សរសេរលើប្រធានបទ «លក្ខណៈសំគាល់របស់សំលេង»។ ហ្វែរមីដែលនៅពេលនោះទើបមានអាយុ១៧ឆ្នាំនៅឡើយ បានជ្រើសរើសទាញរកនិងដោះស្រាយសមីការឌីផេរ៉ង់ស្យែលដោយផ្នែកនៃរលកលើខ្សែ ដោយប្រើគណិតវិទ្យាវិភាគហ្វួរីយ៉េ។ មេប្រយោគដែលសំភាសលោក បានសរសើរពីអត្ថបទសាកល្បងរបស់លោក ហើយបានលើកតំកើងថាវាសឹងតែសក្តិសមសំរាប់ជាសារណាបញ្ចប់ថ្នាក់បណ្ឌិតផង។ អង់រីកូ ហ្វែរមីបានឆ្លងកាត់ការប្រលងចូល ក្នុងលំដាប់ទី១។ នៅពេលសិក្សានៅ Scuola Normale Superiore ហ្វែរមីបានធ្វើជាមិត្តជាមួយសិស្សម្នាក់ទៀតឈ្មោះ ហ្វ្រង់កូ រ៉ាសិតទី (Franco Rasetti) ដែលជាមិត្តលេងសើចរបស់លោក។ ក្រោយមកពួកគេទាំង២បានក្លាយជាមិត្តស្និទ្ឋស្នាលនិងជាសហការីគ្នា។
ក្រៅពីរៀននៅថ្នាក់ធម្មតា អង់រីកូ ហ្វែរមីតែងឆ្លៀតពេលធ្វើការសិក្សាបន្ថែមលើកម្មវិធីសិក្សា ជាពិសេសដោយមានជំនួយពីមិត្តរបស់លោកឈ្មោះ អង់រីកូ ពែរស៊ីកូ (Enrico Persico) ដែលនៅរៀននៅសាកលវិទ្យាល័យមួយនៅរ៉ូម។ ពីឆ្នាំ១៩១៩ ដល់ឆ្នាំ១៩២៣ ហ្វែរមីបានសិក្សាពី រ៉ឺឡាទីវីតេទូទៅ មេកានិចកង់ទិច និង រូបវិទ្យាអាតូមិច។ ចំនេះដឹងស្ដីពីមេកានិចកង់ទិចរបស់លោក បានឡើងកំរិតខ្ពស់ រហូតដល់ប្រមុខវិទ្យាស្ថានរូបវិទ្យាគឺលោកសាស្ត្រាចារ្យ ល្វីហ្គី ពុសស្យានទី (Luigi Puccianti) បានហៅលោកអោយបើកសិក្ខាសាលាមួយអំពីប្រធានបទនេះ។ នៅក្នុងកំឡុងពេលនោះ លោកបានរៀនពី គណិតវិទ្យាវិភាគតង់ស័រ ដែលជាផ្នែកនៃគណិតវិទ្យាបង្កើតដោយ ហ្គ្រេហ្គូរ្យូ រីសស៊ី (Gregorio Ricci) និង ទុលល្យូ លេវី ស៊ីវីតា (Tullio Levi-Civita) ក្នុងការបកស្រាយពីគោលការណ៍នានាក្នុងរ៉ឺឡាទីវីតេទូទៅ។ នៅឆ្នាំ១៩២១ ពេលហ្វែរមីនៅជានិស្សិតឆ្នាំទី៣ លោកបានបោះពុម្ភស្នាដៃផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្ររបស់លោកជាលើកដំបូង ក្នុងទស្សនាវដ្ដីអ៊ីតាលី ឈ្មោះ Nuovo Cimento។ អត្ថបទដំបូងរបស់លោកមានចំនងជើងថា «ស្ដីអំពីឌីណាមិចនៃប្រព័ន្ឋសូលីដនៃបន្ទុកអគ្គីសនីក្នុងលក្ខខណ្ឌអន្តរកាល»។ អត្ថបទទី២មានចំនងជើងថា «ស្ដីអំពីអេឡិចត្រូស្តាទិចនៃដែនទំនាញឯកសណ្ឋាននៃបន្ទុកអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច និងស្ដីអំពីទំងន់របស់បន្ទុកអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច»។ បើគេមើលតែមួយភ្លែត អត្ថបទទី១របស់លោកហាក់ដូចជាមានការមិនចុះសំរុងគ្នារវាងទ្រឹស្ដីអេឡិចត្រូឌីណាមិចនិង ទ្រឹស្ដីរ៉ឺឡាទីវីស ទាក់ទិននឹងការគណនាម៉ាស់អេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច។ បន្ទាប់ពីរយៈពេលមួយឆ្នាំក្នុងការធ្វើការលើ «កំនែលំអនៃភាពមិនចុះសំរុងគ្នារវាងទ្រឹស្ដីអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិចនិង ទ្រីស្ដីរ៉ឺឡាទីវីសស្ដីពីបន្ទុកអេឡិចត្រូម៉ាញ៉េទិច។ និចលភាពនិងទំងន់អគ្គីសនី» អង់រីកូ ហ្វែរមីបានរកឃើញភាពត្រឹមត្រូវរបស់អត្ថបទមុនរបស់លោក។ អត្ថបទចុងក្រោយរបស់លោកបានទទួលជោគជ័យយ៉ាងត្រចះត្រចង់ រហូតដល់ត្រូវបានគេបកប្រែជាភាសាអាល្លឺម៉ង់ និងត្រូវបានគេបោះពុម្ភក្នុងទស្សនាវដ្ដីវិទ្យាសាស្ត្រអាល្លឺម៉ង់ដ៏ល្បីឈ្មោះ Physikalische Zeitschrift។
នៅឆ្នាំ១៩២២ ហ្វែរមីបានបោះពុម្ភអត្ថបទមួយមានចំនងជើងថា «ស្ដីពីបាតុភូតកើតឡើងនៅក្បែរបន្ទាត់ពេលវេលា» ដែលនៅក្នុងនោះលោកបានណែនាំពីអ្វីដែលគេហៅថា កូអរដោនេហ្វែរមី និងបានស្រាយបញ្ជាក់ថានៅក្បែរបន្ទាត់ពេលវេលា លំហមានលក្ខណៈជាលំហអឺគ្លីត។ នៅឆ្នាំ១៩២២ ហ្វែរមីបានបញ្ចប់ការសិក្សានៅ Scuola Normale Superiore។
នៅឆ្នាំ១៩២៣ ពេលកំពុងសរសេរសេចក្ដីបន្ថែមអោយសៀវភៅបោះពុម្ភជាភាសាអ៊ីតាលី ចំនងជើងថា «កំនរកំនើតរ៉ឺឡាទីវីតេរបស់អែងស្តែង» សរសេរដោយ A. Kopff, អង់រីកូ ហ្វែរមី បានរកឃើញជាលើកដំបូងនូវ ភាពពិតដែលថាក្រៅពីសមីការអែងស្តែងដ៏ល្បី (E=mc^2 \;) នៅមានបរិមាណថាមពលដ៏មហិមា (ថាមពលនុយក្លេអែរ) ដែលគួរតែយកជាប្រយោជន៍បាន។
អ្នកប្រឹក្សាថ្នាក់បណ្ឌិតរបស់ហ្វែរមីគឺ បណ្ឌិត ល្វីហ្គី ពុសស្យានទី។ នៅឆ្នាំ១៩២៤ ហ្វែរមីបានចំនាយពេលមួយឆមាសនៅហ្គឺតថីនហ្គេន ហើយបានស្នាក់នៅប៉ុន្មានខែនៅឡៃដេន ជាមួលលោក ផោល អេរេនហ្វេស្ត (Paul Ehrenfest)។ ចាប់ពីខែមករាឆ្នាំ១៩២៥ ដល់រដូវស្លឹកឈើជ្រុះឆ្នាំ១៩២៦ លោកស្នាក់នៅសាកលវិទ្យាល័យហ្វ្លូរ៉ង់។ នៅក្នុងកំឡុងពេលនោះ លោកបានធ្វើការលើ ស្ថិតិហ្វែរមី-ឌីរ៉ាក់ (ឬរបាយហ្វែរមី-ឌីរ៉ាក់។ នៅពេលលោកមានអាយុ២៤ឆ្នាំ លោកបានទទួលឋានៈជាសាស្ត្រចារ្យនៅសាកលវិទ្យាល័យរ៉ូម (នាំមុខគេផ្នែករូបវិទ្យាអាតូមិចនៅអ៊ីតាលី) ដែលនៅទីនោះលោកបានឈ្នះការប្រកូតមួយដែលរៀបចំដោយលោកសាស្ត្រាចារ្យ អរសូ ម៉ារីយ៉ូ ករប៊ីណូ (Orso Mario Corbino) នាយកវិទ្យាស្ថានរូបវិទ្យា។ ករប៊ីណូបានជួយហ្វែរមីក្នុងការជ្រើសរើសក្រុមការងារ ដែលប្រមូលផ្ដុំដោយមនុស្សពូកែៗមាន អេដូអារដូ អាម៉ាល់ឌី (Edoardo Amaldi), ប៊្រុយណូ ប៉ុងតេករវ៉ូ (Bruno Pontecorvo), ហ្វ្រង់កូ រ៉ាសិតទី (Franco Rasetti) និង អេមីល្យូ សេហ្គ្រែ (Emilio Segrè)។ ចំពោះការសិក្សាផ្នែកទ្រឹស្ដី មានការចូលរួមផងដែរពី អេតូរ៉េ ម៉ាចូរ៉ាណា (Ettore Majorana) ។ ក្រុមការងារនេះធ្វើការលើការពិសោធន៍ល្បីៗរបស់ខ្លួន ប៉ុន្តែនៅឆ្នាំ១៩៣៣ រ៉ាសិតទី បានចាកចោលអ៊ីតាលីទៅនៅកាណាដានិងអាមេរិកបាត់ ចំនែកប៉ុងតេករវ៉ូ បានចេញទៅបារាំង ហើយសេហ្គ្រែបានចេញទៅបង្រៀននៅប៉ាឡែម៉ូ។
នៅក្នុងកំឡុងពេលដែលពួកគេនៅជុំគ្នានៅរ៉ូម ក្រុមការងារនេះបានរួមចំនែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងរូបវិទ្យាទ្រឹស្ដីនិងអនុវត្តន៍។ នៅក្នុងនោះមាន ទ្រឹស្ដីបទបំពុកបេតា និងរបកគំឃើញណឺត្រុងយឺត ដែលគេអាចប្រើជាស្នូលក្នុងរ៉េអាក់ទ័រនុយក្លេអ៊ែរ។ ពួកគេបានបំផ្ទុះជាច្រវាក់នូវធាតុគីមីនានាដោយប្រើណឺត្រុងយឺត ហើយក្នុងការពិសោធន៍ជាមួយអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូម ពួកគេបានរកឃើញប្រតិកម្មបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរ។ នៅពេលនោះបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរត្រូវបានគេគិតថាមិនអាចធ្វើទៅបានទេ បើយោងតាមទ្រឹស្ដី។ ខណៈមនុស្សគ្រប់គ្នាគិតថាធាតុដែលមានលេខអាតូមខ្ពស់ជាងកើតឡើងពីបំផ្ទុះណឺត្រុង នៃធាតុស្រាលជាងនោះ គ្មាននរណាម្នាក់ជឿថាណឺត្រុងអាចមានថាមពលគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការបំបែក អាតូមធ្ងន់ៗជា២ចំនែកបានទេ។
ហ្វែរមីល្បីខាងដោះស្រាយចំនោទតាមរបៀបសាមញ្ញ។ គាត់ចាប់ផ្ដើមការបកស្រាយដោយឃ្លាគណិតវិទ្យាងាយៗ និងទាញទៅរកចំលើយទាំងស្រុង។ សមត្ថភាពរបស់លោកក្នុងនាមជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រដ៏មហិមា ក្នុងការច្របាច់បញ្ចូលគ្នានូវរូបវិទ្យាទ្រឹស្ដីនិងរូបវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរអនុវត្ត ត្រូវបានគេគ្រប់គ្នាទទួលស្គាល់។ លោកមានឥទ្ឋិពលទៅលើអ្នករូបវិទ្យាជាច្រើនដែលបានធ្វើការជាមួយលោក តួយ៉ាងដូចជាលោក ហាន់ស៍ បេតេ ( Hans Bethe) ដែលបានចំនាយពេល២ឆមាសធ្វើការជាមួយលោក។ តាំងពីកុមារភាព ហ្វែរមីកត់ចូលយ៉ាងល្អិតល្អន់នូវរាល់ការគណនារបស់លោកចូលទៅក្នុងសៀវភៅសរសេរ។ លោកថែមទាំងបានដោះស្រាយចំនោទថ្មីៗដែលលោកជួបប្រទះ ដោយប្រើចំលើយពីចំនោទមុនៗ។
នៅពេលដែលហ្វែរមីបានដាក់សារណាដ៏ល្បីរបស់លោកស្ដីពី បំពុកបេតា ទៅទស្សនាវដ្ដីដ៏ល្បីឈ្មោះ Nature, និពន្ឋនាយករបស់ទស្សនាវដ្ដីនោះបានបដិសេដមិនបោះផ្សាយព្រោះ សារណានោះមានទ្រឹស្ដីជាច្រើនដែលស្ថិតនៅឆ្ងាយពេកពីការពិត។ ហេតុនេះគេឃើញទ្រឹស្ដីនេះត្រូវបានបោះពុម្ភផ្សាយជាភាសាអ៊ីតាលីនិងភាសាអាល្លឺម៉ង់ មុនភាសាអង់គ្លេស។ ទីបំផុត Nature បានសំរេចបោះពុម្ភរបាយការណ៍របស់ហ្វែរមីស្ដីពីបំពុកបេតានៅថ្ងៃទី១៦ មករា ១៩៣៩។
គំរោងម៉ាន់ហាថាន់
ហ្វែរមីរស់នៅទីក្រុងរ៉ូមរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៣៨។ នៅឆ្នាំនោះ ហ្វែរមី (អាយុ៣៧ឆ្នាំ) បានទទួលរង្វាន់ណូបែលផ្នែករូបវិទ្យា សំរាប់បំនកស្រាយរបស់លោកអំពីអត្ថិភាពនៃធាតុវិទ្យុសកម្មថ្មីដែលកើតពីបន្សាយណឺត្រុង និងសំរាប់របកគំឃើញរបស់លោកអំពីប្រតិកម្មនុយក្លេអ៊ែរបណ្ដាលពីណឺត្រុងយឺត។
បន្ទាប់ពីហ្វែរមីបានទទួលរង្វាន់ណូបែលនៅស្តុកហូមរួចមក ខ្លូនលោក ភរិយា (ឡូរ៉ា) និងកូនចៅរបស់លោក បានធ្វើអន្តោប្រវេសន៍ទៅញូយ៉ក។ នេះបណ្ដាលមកពីច្បាប់ របស់របបហ្វាស៊ីសរបស់ បេនីតូ មូសូលីនី ដែលបានគំរាមគំហែងឡូរ៉ាដែលជាជនជនជ្វីហ្វ។
ភ្លាមៗបន្ទាប់ពីលោកមកដល់ញូយ៉ក លោកបានចូលបំរើការនៅសាកលវិទ្យាល័យកូឡុំបៀ។
នៅខែធ្នួ ១៩៣៨ អ្នកគីមីវិទ្យាអាល្លឺម៉ង់ឈ្មោះ អុតតូ ហាន (Otto Hahn) និង ហ្វ្រីត ស្ត្រាស់ម៉ាន់ (Fritz Strassmann) បានផ្ញើសំនេរមួយទៅកាន់ Naturwissenschaften រាយការណ៍ថាពួកគេបានរកឃើញធាតុ បារ្យូម បន្ទាប់ពីបំផ្ទុះអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូមដោយណឺត្រុង។ នៅពេលដដែលនោះ ពួកគេបានទាក់ទងទៅ លីស ម៉ៃតណឺ (Lise Meitner) ពីលទ្ឋផលនេះ។ ម៉ៃតណឺនិងក្មួយប្រុសឈ្មោះ អុតតូ រ៉ូបឺត ហ្វ្រីស (Otto Robert Frisch) បានបកស្រាយថាលទ្ឋផលដែលបាននោះជាបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរ។ ហ្វ្រីសបានបញ្ជាក់ពីលទ្ឋផលនេះដោយពិសោធន៍នៅថ្ងៃទី១៣ មករា ១៩៣៩។ នៅឆ្នាំ១៩៤៤ អុតតូ ហាន បានទទួលរង្វាន់ណូបែលផ្នែកគីមីវិទ្យា សំរាប់របកគំឃើញបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរ។
ការងារទាំងអម្បាលបាននេះបានឆ្លងមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិចទៅក្នុងដៃ ណែល បរ (Niels Bohr) ដែលជាគ្រូបង្រៀននៅសាកលវិទ្យាល័យព្រីនស្តុន។ អ៊ីស៊ីដរ អ៊ីសាក់ រ៉ាប៊ី (Isidor Isaac Rabi) និង វិល្លីស ឡាំ (Willis Lamb) ដែលជាអ្នករូបវិទ្យារបស់សាកលវិទ្យាល័យកូឡុំបៀ ធ្វើការនៅសាកលវិទ្យាល័យព្រីនស្តុន បានលឺនិងនាំដំនឹងនេះទៅប្រាប់ហ្វែរមី។ អ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនៅសាកលវិទ្យាល័យកូឡុំបៀដឹងច្បាស់ណាស់ថាពួកគេ គួរតែព្យាយាមស៊ើបអង្កេតពីថាមពលដែលបានពីបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរនៃអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូម ពីការបំផ្ទុះណឺត្រុង។ នៅថ្ងៃទៅ២៥ មករា ១៩៣៩ ក្រុមអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនៅសាកលវិទ្យាល័យកូឡុំបៀ បានធ្វើការពិសោធន៍បន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរជាលើកដំបូងនៅសហរដ្ឋអាមេរិក។ ក្រុមអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រទាំងនោះមាន ហឺរបឺត ល. អាន់ដឺសុន (Herbert L. Anderson), អ័យហ្គេនេ ត. ប៊ូស (Eugene T. Booth), ចន រ. ដាន់នីង (John R. Dunning), អង់រីកូ ហ្វែរមី, ហ្គ. ណូរីស ហ្គ្លាសូ (G. Norris Glasoe), និង ហ្វ្រាន់ស៊ីស ហ្គ. ស្លាក់ (Francis G. Slack)។ ក្រោយមកហ្វែរមីបានទៅកាន់សាកលវិទ្យាល័យជីកាហ្គោ និងចាប់ផ្ដើមធ្វើការសិក្សារហូតដល់បានស្ថាបនាថ្មពិលនុយក្លេអ៊ែរទី១គឺ Chicago Pile-1 (ជីកាហ្គោ ថ្មពិល-១)។
ហ្វែរមីបានរំលឹកពីការចាប់ផ្ដើមគំរោងនេះ នៅក្នុងសន្ទរកថាឆ្នាំ១៩៥៤ ពេលដែលលោកចូលនិវត្តន៍ពីតំនែងប្រធានសហគមន៍រូបវិទ្យាអាមេរិក (American Physical Society) ដូចតទៅ៖
“ខ្ញុំចងចាំយ៉ាងច្បាស់ពីអ្វីៗដែលកើតឡើងនៅខែទី១គឺខែមករាឆ្នាំ១៩៣៩ ពេលដែលខ្ញុំចាប់ផ្ដើមធ្វើការនៅមន្ទីរពិសោធន៍ភូភីន ពីព្រោះអ្វីៗកើតឡើងទាន់ហន់ពេក។ នៅពេលនោះ ណែលបរ នៅជាប់កិច្ចសន្យាបង្រៀននៅសាកលវិទ្យាល័យព្រីនស្តុន ហើយខ្ញុំចាំបានថា មានល្ងាចមួយ វីល្លីស ឡាំ បានមកជួបខ្ញុំយ៉ាងតក់ក្រហល់និងរំភើបហើយប្រាប់ខ្ញុំថា បរបានធ្វើអោយលេចចេញនូវដំនឹងដ៏អស្ចារ្យមួយ។ ដំនឹងនោះគឺជាដំនឹងស្ដីពីរបកគំហើញបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរនិងសេចក្ដីសង្ខេបត្រួសៗ ស្ដីពីដំនើរការរបស់វា។ បន្ទាប់មកក្នុងខែដដែលនោះ មានកិច្ចប្រជុំមួយនៅវ៉ាស៊ីនតោន ដែលនៅក្នុងនោះគេបានធ្វើការពិភាក្សាជាលើកដំបូង ពីសារសំខាន់ដែលអាចមានរបស់បាតុភូតបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរ និងនិយាយពាក់កណ្ដាលកំប្លែងថាវាអាចជាប្រភពថាមពលនុយក្លេអ៊ែរផងដែរ។”
នៅខែសីហាឆ្នាំ១៩៣៩ លីអូ ស៊ីឡាដ(Leó Szilárd) និង អាល់បឺត អែងស្តែង បានសរសេរនិងចុះហត្ថលេខាលើសំបុត្រដ៏ល្បីមួយ ដែលក្រើនរំលឹកដល់លោកប្រធានាធិបតី ហ្វ្រែងគ្លីន ដ. រ៉ូសវ៉ែល ថាពួកណាស៊ីមានគំរោងផលិតគ្រាប់បែកបរមាណូ។ រ៉ូសវ៉ែលបានបារម្ភនឹងបញ្ហានោះហើយបានបង្កើតអោយមានគណកម្មាធិការអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូម និងបានផ្តល់មូលនិធិថាមពលអាតូមិចលើកទី១ចំនួន៦ពាន់ដុល្លា ដល់សាកលវិទ្យាល័យកូឡុំបៀ។ ថវិកានេះត្រុវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីសិក្សានិងផលិតរ៉េអាក់ទ័រនុយក្លេអ៊ែរទី១គឺ Chicago Pile-1 ដែលជាថ្មពិលអាតូមិចដ៏ធំ ធ្វើពីសសរក្រាភីតនិងឥន្ទនៈអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូម។ ហ្វែរមីបានរៀបគំរោងនិងធ្វើការគណនាយ៉ាងល្អិតល្អន់ រហូតដល់សំរេចបាននូវច្រវាក់ប្រតិកម្មនុយក្លេអ៊ែរស្វ័យប្រវត្តិ។ ជោគជ័យនេះអាចអោយគេសិក្សាអោយបានរឹតតែច្បាស់ពីលក្ខណៈបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរ និងចលនការក្នុងគ្រាប់បែកបរមាណូ។ ជោគជ័យនេះជួយអោយគេសាងសង់រ៉េអាក់ទ័រនុយក្លេអ៊ែរដ៏ធំមួយនៅហាន់ហ្វដ, វ៉ាស៊ីនតោន ដែលនៅទីនោះគេបានផលិតធាតុភ្លុយតូនីញ៉ូមចាំបាច់សំរាប់ប្រើក្នុងគ្រាប់បែកបរមាណូទំលាក់នៅ មណ្ឌលទ្រីនីធី (កន្លែងសាកល្បងអាវុធនុយក្លេអ៊ែរអាមេរិក) និងនៅ ណាហ្គាសាគី។ ទីបំផុតការងារលើម៉ាស៊ីនរ៉េអាក់ទ័ររបស់ហ្វែរមីនិងស៊ីឡាដត្រូវបានបិទ ក្រោមអ្វីដែលគេអោយឈ្មោះថា គំរោងម៉ាន់ហាថាន់។
ក្រោយមកហ្វែរមីបានប្ដូរទៅនៅ ឡូស អាឡាម៉ូស នៅចុងគំរោងម៉ាន់ហាថាន់ និងបានបំរើការងារជាទីប្រឹក្សាទូទៅ។ លោកបានក្លាយជាពលរដ្ឋអាមេរិកដោយស្វ័យប្រវត្តិនៅឆ្នាំ១៩៤៤។
ក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២
ក្រោយពីសង្គ្រាម ហ្វែរមីធ្វើការទៅមករវាងជីកាហ្គោនិងញូយ៉ក។ លោកបានចូលរួមក្នុងគំរោង វគ្គបំបែកអ៊ីសូតូបនៃថាមពលអាតូមិច។
ហ្វែរមីត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ជាទូទៅថាជាអ្នករូបវិទ្យាតែម្នាក់គត់នៅស.វទី២០ ដែលពូកែទាំងខាងទ្រឹស្ដីនិងការពិសោធន៍។ សមត្ថភាពនិងជោគជ័យរបស់ហ្វែរមីមានឬសគល់មកពី ការអោយតំលៃរបស់លោកលើសិល្បៈនៃភាពអាចមាន ក៏ដូចជាប្រាជ្ញានិងទេពកោសល្យពីកំនើតរបស់លោក។ លោកមិនចូលចិត្តទ្រឹស្ដីបទសាំញ៉ាំទេ។ ទោះជាលោកពូកែខាងគណិតវិទ្យាក៏ដោយ លោកតែងតែចៀសវាងប្រើវា ប្រសិនបើការងារទាំងឡាយអាចធ្វើបានតាមរបៀបងាយជាង។ លោកល្បីខាងរកឃើញចំលើយត្រឹមត្រូវបានយ៉ាងរហ័ស ចំពោះចំនោទទាំងឡាយណាដែលធ្វើអោយអ្នកដទៃជាប់គាំង។ ឧទាហរណ៍មួយ ពេលដែលគេធ្វើតេស្តគ្រាប់បែកបរមាណូទី១នៅញូម៉ិចស៊ិកូ នៅថ្ងៃទី១៦ កក្កដា ១៩៤៥។ ពេលដែលខ្យល់ផ្ទុះមកប៉ះលោក ហ្វែរមីបានទំលាក់កំទេចក្រដាស់ និងវាស់ចំងាយដែលវាប៉ើងទៅ។ តាមរបៀបនេះគាត់បានប៉ាន់ប្រមាណថាកំលាំងផ្ទុះគឺខ្លាំងជាង TNT ចំនួន១០គីឡូតោន។ តាមរបាយការណ៍ដែលគេវាស់បាន កំលាំងផ្ទុះនោះស្មើនឹងTNT ចំនួន១៨,៦គីឡូតោន។
អ្វីដែលធ្វើអោយគេមិនសរសើរមិនបាននោះគឺការដាក់ខ្លួនរបស់ហ្វែរមី និងសមត្ថភាពរបស់លោកក្នុងការធ្វើការងារគ្រប់ជំពូក។ នេះហើយដែលជាកត្តាធ្វើអោយលោកមានប្រជាប្រិយភាពក្នុងចំនោមមនុស្សគ្រប់ឋានៈ តាំងពីជ័យលាភីរង្វាន់ណូបែលទៅដល់អ្នកបច្ចេកទេស។ លោក ហង់រី ដឺវ៉ូលហ្វ ស្មីត (Henry DeWolf Smyth) ប្រធានដេប៉ាតឺម៉ង់រូបវិទ្យានៅព្រីនស្តុន ម្ដងនោះបានអញ្ជើញហ្វែរមីអោយទៅធ្វើការពិសោធន៍មួយចំនូននៅក្នុងបន្ទប់ស៊ីក្លូត្រុងរបស់ព្រីនស្តុន។ ថ្ងៃមួយពេលលោកស្មីតបានដើរចូលទៅក្នុងបន្ទប់ពិសោធ លោកបានឃើញហ្វែរមីជួយនិស្សិតថ្នាក់បរិញ្ញាម្នាក់សែងតុ។ មានពេលមួយទៀត ពេលដែលមិត្តម្នាក់របស់លោកទៅលេងលោកនៅកូឡុំបៀ តែមិនបានឃើញលោកនៅក្នុងបន្ទប់ពិសោធនិងការិយាល័យ តែបែរជាទៅរកឃើញហ្វែរមីនៅក្នុងរោងជាង កំពុងកាត់បន្ទះសំណប៉ាហាំងដោយប្រើកន្ត្រៃយ៍យ៉ាងធំមួយ។
បន្ទាប់ពីសង្គ្រាម ហ្វែរមីបានបំរើការមួយរយៈខ្លីជាគណកម្មាធិការប្រឹក្សាទូទៅនៃ ស្នងការដ្ឋានថាមពលអាតូមិច។ នៅក្នុងមជ្ឈឹមវ័យរបស់លោក ហ្វែរមីបានធ្វើការងារលើរូបវិទ្យាស្ដីពីភាគល្អិត ជាពិសេសការសិក្សាលើពីញ៉ុងនិងមុយញ៉ុង។ លោកក៏បន្តបង្រៀននៅសាកលវិទ្យាល័យជីកាហ្គោ លើផ្នែកមេកានិចកង់ទិច រូបវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរ និង ទែរម៉ូឌីណាមិច។
ហ្វែរមីទទួលមរណភាពនៅអាយុ៥៣ឆ្នាំ ដោយសារជំងឺមហារីកក្រពះ។ និស្សិត២នាក់ទៀតដែលនៅតាមធ្វើការលើថ្មពិលនុយក្លេអ៊ែរជាមួយលោកក៏បានស្លាប់ដោយសារជំងឺមហារីកដែរ។ ហ្វែរមីនិងក្រុមការងាររបស់លោកដឹងខ្លួនច្បាស់ណាស់ថាការងារបែបនោះ វាមានគ្រោះថ្នាក់ ប៉ុន្តែពួកគេបានគិតពីសារសំខាន់ជាចាំបាច់របស់លទ្ឋផលការងារពួកគេ ជាជាងសុវត្ថិភាពផ្ទាល់ខ្លួន។
បន្ទប់ពិសោធន៍រូបវិទ្យានិងឧបករណ៍បង្កើនសំទុះភាគល្អិត Fermilab នៅអ៊ីលីណយ ត្រូវបានសហគមន៍រូបវិទ្យាដាក់ឈ្មោះតាមហ្វែរមី ដើម្បីជាការចងចាំដល់រូបលោក។ រោងចក្រថាមពលនុយក្លេអ៊ែរ Fermi 1 និង Fermi 2 នៅញួផត, មីឈីហ្គេន និង វិទ្យាល័យអង់រីកូហ្វែរមី ក៏ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមលោកដែរ។
នៅឆ្នាំ១៩៥២ ធាតុទី១០០ក្នុងតារាងខួបនៃធាតុគីមីត្រូវបានផ្ដាច់ចេញបានសំរេចពីតេស្តនុយក្លេអ៊ែរ។ ជាកិត្តិយសដល់ការរួមចំនែករបស់ហ្វែរមីក្នុងសហគមន៍រូបវិទ្យា ធាតុនោះត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះថា ហ្វែរមីញ៉ូម។
តាំងពីចុងទសវត្សរ៍ទី៥០ ស្នងការដ្នានថាមពលអាតូមិចសហរដ្ឋអាមេរិកបានបង្កើតនូវ រង្វាន់ហ្វែរមី។
អំពីគ្រួសារនិងមរតក
ម្ដាយរបស់អង់រីកូ ហ្វែរមី បានធ្វើចង្ក្រានសំពាធដោយខ្លួនឯង ហើយប្រហែលជាដោយសារប្រការនេះហើយដែលបណ្ដុះគំនិតអង់រីកូអោយសាងសង់ រ៉េអាក់ទ័រនុយក្លេអ៊ែរលើកទី១នៅឆ្នាំ១៩៤២។ ចង្ក្រានសំពាធជាលោហៈដែលមានផ្ទុកចំហាយសំពាធ ចំនែកថ្មពិលនុយក្លេអ៊ែររបស់ហ្វែរមីជាក្រាហ្វីតផ្ទុកអ៊ុយរ៉ានីញ៉ូមពីបន្ទុះ។ នៅឆ្នាំ១៩២៨ ហ្វែរមីបានរៀបការជាមួយ ឡូរ៉ា កាប៉ុង (Laura Capon)។ ពួកគេមានកូន២នាក់ពេលរស់នៅអ៊ីតាលីគឺ កូនស្រីឈ្មោះ ណែលឡា ហ្វែរមី វេណឺ (Nella Fermi Weiner) (បណ្ឌិត) (១៩៣១-១៩៩៥) ជាវិចិត្រករស្ត្រីនិយម និងកូនប្រុសឈ្មោះ ហ្គុល្យូ (ជូដ) ហ្វែរមី (Giulio (“Judd”) Fermi) (បណ្ឌិត) (១៩៣៦-១៩៩៧)។ ឡូរ៉ានិងហ្គុល្យូធ្វើការជាមួយជ័យលាភីណូបែលលោក ម៉ាក ប៉េរូត (Max Perutz) លើទំរង់អេម៉ូហ្គ្លូប៊ីន។
នៅចុងជីវិតរបស់លោក ហ្វែរមីបានដឹងថាភក្ដីភាពរបស់លោកចំពោះសង្គមក្នុងការធ្វើជំរើស ប្រកបដោយគតិបណ្ឌិត ស្ដីពីបច្ចេកវិទ្យានុយក្លេអ៊ែរ ត្រូវបានគេសង្ស័យ។ ហ្វែរមីបានមានប្រសាសន៍ថា៖
“មានអ្នកខ្លះអាចគិតថា តើវាមានប្រយោជន៍អ្វីទៅក្នុងការធ្វើការងារយ៉ាងលំបាកគ្រាន់តែដើម្បីប្រមូលបានការពិតមួយចំនួនដែលមិនផ្ដល់នូវសេចក្ដីរីករាយ តែផ្ដល់នូវសាស្ត្រាចារ្យសក់វែងប៉ុន្មាននាក់ដែលចូលចិត្តប្រមូលទុកបស់បែបហ្នឹង ដែលនឹងគ្មានប្រយោជន៍សំរាប់អ្នកដទៃ លើកលែងតែទុកសំរាប់អោយអ្នកឯកទេសដ៏ពូកែប៉ុន្មាននាក់ស្វែងយល់នោះ? ចំពោះសំនួរបែបនេះ ខ្ញុំអាចប្រថុយឆ្លើយដោយទុកចិត្តដូចតទៅ។ ប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់វិទ្យាសាស្ត្រនិងបច្ចេកវិទ្យាបានបង្រៀនយើងថា ការរីកចំរើនផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រនៅកំរិតដំបូង មិនយូរមិនឆាប់នឹងនាំទៅដល់ការអនុវត្តន៍ក្នុងបច្ចេកទេសនិងឧស្សាហកម្ម ដែលបានធ្វើបដិវដ្ដន៍ជីវភាពរស់នៅរបស់យើង។ ចំពោះខ្ញុំ វាទំនងជាមិនអាចទេដែលថា កិច្ចប្រឹងប្រែងរបស់ខ្ញុំក្នុងការស្វែងយល់ពីទំរង់រូបធាតុ ជាករណីលើកលែងនោះ។ អ្វីដែលមិនសូវប្រាកដ ហើយអ្វីដែលយើងប៉ងនោះគឺថា មនុស្សជាតិនិងក្លាយជាមនុស្សចាស់ទុំគ្រប់គ្រាន់ ដើម្បីប្រើប្រាស់ថាមពលពីធម្មជាតិក្នុងផ្លូវល្អ។”
ចងក្រងនិងប្រែសំរួលដោយ៖ គីមស៊្រុន
ដកស្រង់ពីវីគីភីឌាភាសាខ្មែរ
You must be logged in to post a comment.